Wałbrzych w polskim kinie pojawił się stosunkowo wcześnie, jednak „ekranowa kariera” miasta przypada na czas po upadku przemysłu górniczego. Debiutancki występ miał miejsce w noweli kolarskiej filmu Trzy starty (1955) w reżyserii Stanisława Lenartowicza. W filmie obserwujemy rowerowy wyścig dookoła Dolnego Śląska, a jednego z bohaterów zagrał legendarny Zbigniew Cybulski. Finał udanej propozycji późniejszego autora Giuseppe w Warszawie rozgrywa się na ówczesnym stadionie Górnika Wałbrzych na Nowym Mieście w Wałbrzychu.

W późniejszych latach filmowcy zaglądali głównie do Zamku Książ [od Hrabiny Cosel Jerzego Antczaka (1968), przez DiabłaAndrzeja Żuławskiego (1972) po Akademię Pana Kleksa Krzysztofa Gradowskiego (1984)], ale w połowie lat 90. wałbrzyskie plenery odkrył dla polskiego kina nie kto inny, jak najważniejszy reżyser naszej kinematografii – Andrzej Wajda. Autor Człowieka z żelaza nakręcił tutaj Pannę Nikt – adaptację bestsellerowej powieści Tomasza Tryzny. Reżyser próbował tym filmem złapać kontakt z młodą publicznością. Główne role zagrały trzy Anny: Mucha, Powierza i Wielgucka. Właśnie na dachu rynkowej kamienicy opalała się filmowa bohaterka grana przez nastoletnią Annę Muchę. Po tej realizacji filmowy Wałbrzych regularnie umacniał swoją pozycję na mapie rodzimego kina, dziś jest chyba najpopularniejszym wśród reżyserów miejscem na Dolnym Śląsku.

Tuż obok – w rynkowej kamienicy numer 5 – działało przed laty kino Przyjaźń. Dziś trudno odnaleźć ślady filmowej przeszłości budynku.

W maju 2018 r. w jednym z najpiękniejszych punktów miasta trwały zdjęcia do nowego filmu Marka Lechkiego. Jeden z najzdolniejszych polskich reżyserów ostatnich lat, który ujął nas debiutanckim Erratum, nawiązuje w Bailout Folks do kryzysu finansowego z 2008 r. Pochodzący z Wołowa, a mieszkający na stałe we Wrocławiu, reżyser znów skorzystał z dolnośląskich plenerów. Tak, jak stolica regionu w poprzednim filmie zagrała Szczecin, tak tym razem Lechki sięgnął m.in. do Wałbrzycha. Przy Kolegiacie pracował też Borys Lankosz – również w 2018 r. Autor „Rewersu” kręcił adaptację powieści wałbrzyszanki Joanny Bator Ciemno, prawie noc. Ekipa od początku planowała korzystać z plenerów wałbrzyskich, skoro akcji książki rozgrywa się właśnie w tym mieście. Tak też się stało, ale filmowcy przyznawali, iż w tutejszym pejzażu wiele się zmieniło od premiery powieści w 2012 r

Kiedy znajdziemy się w nieodległej od serca miasta uliczce nazwanej na cześć malarza Pankiewicza, łatwo zrozumiemy zachwyt ekip filmowych. Pragę z roku 1953 odtworzono tutaj bardzo łatwo w koprodukcji polsko-czeskiej W cieniu Davida Ondříčka. Po ul. Pankiewicza przechadzał się już w początkowych scenach filmu główny bohater tego czarnego kryminału, grany przez popularnego Ivana Trojana. Podobno reżyser zakochał się w tej przestrzeni w pierwszej sekundzie i jak tylko polscy producenci przywieźli go do Wałbrzycha, nie wyobrażał sobie zdjęć w innym miejscu.

Od wielu lat ulubionym miejscem lokalnych elit intelektualnych jest Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego. Placówka zbiera też wiele wyróżnień za realizowane spektakle, przyciągając uwagę całej Polski. Renoma założonego w 1964 r. teatru budowana była mozolnie przez lata, ale wielokrotnie losy miejsca przenikały się z filmem. Weźmy przykład dyrektora z lat 1989-2000. Wowo Bielicki – malarz, scenograf, w młodości związany z gdańskim Teatrem Bim-Bom, w którym stykał się ze Zbigniewem Cybulskim i Bogusławem Kobielą. Działalność tego zespołu zainspirowała powstanie kultowego debiutu Janusza Morgensterna Do widzenia, do jutra, do którego zresztą Cybulski i Kobiela pisali scenariusz razem z reżyserem. Włodzimierz Bielicki zagrał w filmie jedną z ważniejszych ról. Był znajomym Jacka (Cybulski) i konkurentem w staraniach o względy Margueritte (Teresa Tuszyńska). Kiedy przeniósł się do Wałbrzycha, Bielicki zagrał w dwóch filmach realizowanych w Zamku Książ: Europejska noc i Szuler. Tuż po jego odejściu z Teatrem Dramatycznym związał się natomiast Krzysztof Kopka – człowiek filmu i teatru, scenarzysta 80 milionów, Fotografa, Głęboka woda czy Komisja morderstw. Twórca, który w swoich tekstach bardzo mocno inspiruje się Dolnym Śląskiem.

Filip Marczewski poznał Wałbrzych podczas pracy ze swoim ojcem – wybitnym reżyserem Wojciechem Marczewskim – przy jego filmie Weiser.  Grzegorz Łoszewski natomiast zetknął się z miastem przy Komorniku, do którego napisał scenariusz. Obaj wrócili do dolnośląskiego miasta kilka lat później, by wspólnie stworzyć Bez wstydu (Marczewski jako reżyser; Łoszewski – scenarzysta). Zrealizowana w 2012 r. opowieść o kazirodczej miłości intensywnie czerpała z degradacji miejskiej przestrzeni oraz z romskiego folkloru, charakterystycznych dla Wałbrzycha tamtych lat. Na tym skrzyżowaniu 19- letni bohater filmu (w tej roli Mateusz Kościukiewicz) sprzedaje ulotki. W ten sposób próbował zarobić pieniądze i uwolnić siostrę od toksycznej relacji z Andrzejem, szefem lokalnej grupy neonazistowskiej (gra go kolejny z klanu Marczewskich: Maciej, brat reżysera).

Być może najbardziej ikonicznym dla pokazywania upadku Wałbrzycha po transformacji systemowej filmem jest Komornik Feliksa Falka, z brawurową kreacją Andrzeja Chyry w tytułowej roli. Obraz opowiada historię bezdusznego egzekutora długów, który bez mrugnięcia okiem ściąga w majestacie prawa finansowe zobowiązania od najuboższych członków społeczeństwa. Nazwa miasta pada z ekranu, a tutejsze plenery są eksponowane niezwykle intensywnie. Nie ma  wątpliwości, że ta opowieść dzieje się w zdegradowanym górniczym mieście na Dolnym Śląsku. Jedną z ważniejszych lokalizacji – co nie powinno dziwić – jest Sąd Rejonowy przy ul. Słowackiego. Przynajmniej jego fasada, bo wnętrza kręcono w pobliskiej Świdnicy.

Urząd Pocztowy nr 1 pojawił się zarówno w Bez wstydu, jak i w Drodze Molly Emily Atef, zrealizowanym w 2005 r. w Wałbrzychu. Reżyserka opowiada o młodej Irlandce, który przyjeżdża na Dolny Śląsk, by odszukać polskiego chłopaka. Spędziła z nim upojną, choć brzemienną w skutkach, noc. Atef wcześniej realizowała filmy dokumentalne i trzeba przyznać, że filtr, jaki nałożyła na wałbrzyską scenerię stanowił mieszaninę non-fiction i turpizmu. W polskim internecie pełno jest komentarzy: „Wałbrzych nie jest tak brzydki, jak w tym filmie”. Rzeczywiście, autorkę interesowała głównie brzydota i ubóstwo. Kamera była często prowadzona w ten sposób, by omijać bardziej nowoczesne fragmenty miasta. Przed wejściem do Urzędu Pocztowego główna bohaterka wysyła list do rodziny.

Tu było kino. Polonia przez lata należała do najpopularniejszych świątyń X Muzy w Wałbrzychu. A trzeba pamiętać, że rozległy obszar miasta wymuszał prowadzenie kin w każdej dzielnicy. Śródmiejski obiekt cieszył się estymą, choć jego następca (Filharmonia Sudecka) również zalicza się do wałbrzyskich ikon. Niedawny remont zainicjował dyskusję wokół powrotu funkcji kinowej na Słowackiego 4A, ale na razie przychodzi czekać na kolejną szansę. Filharmonia Sudecka nawiązuje do swojego poprzednika chociażby w trakcie Dni Muzyki Filmowej, co stanowi też piękny hołd dla związków z miastem Krzesimira Dębskiego i Krzysztofa Komedy-Trzcińskiego.

Wychodzi na to, że ul. Słowackiego niepostrzeżenie stała się najbardziej filmową ulicą miasta. Była mowa o kinie, o plenerach filmowych, a przed nami jeszcze jedna ciekawostka. W latach 1946-47 przy ul. Słowackiego 23A mieszkała rodzina Krzysztofa Komedy-Trzcińskiego. Ojciec genialnego kompozytora muzyki filmowej pracował na stanowisku dyrektora oddziału Narodowego Banku Polskiego. Wg informacji od siostry Komedy, to w Wałbrzychu zrodziło się zainteresowanie jazzem Krzysztofa, który słuchając radia odkrył ten gatunek, a przy okazji postanowił zostać muzykiem.12

Jednym z najpiękniejszych i najbardziej magicznych tytułów zrealizowanych w Wałbrzychu pozostaje od lat Weiser Wojciecha Marczewskiego (2000). Pozycja wyjątkowa – reżyser bardzo rzadko zabierał głos, nakręcił ledwie cztery filmy kinowe. Stawał za kamerą tylko wtedy, gdy czuł, że ma coś ważnego do powiedzenia. Osobiście potraktował adaptację powieści Weiser Dawidek Pawła Huellego, w której przyglądamy się oswajaniu rzeczywistości i przestrzeni jeszcze niedawno funkcjonującej w innym porządku – niemieckim. Wojciech Marczewski, wywodzący się z Kowar, przeniósł akcję z Gdańska na Dolny Śląsk. Poza argumentem biograficznym powodem była trudność w odnalezieniu śladów lat 50. w Trójmieście. W sukurs przyszedł Wałbrzych (m.in. ul. Brzechwy i Młynarska), wciąż przypominający w wielu miejscach powojenne pejzaże.

Jeden z plenerów wykorzystanych w innej koprodukcji zrealizowanej w Wałbrzychu. W dodatku przez rodzimą reżyserkę o międzynarodowym uznaniu – Agnieszkę Holland. A jeszcze do tego – w gwiazdorskiej obsadzie. Na ekranie w filmie Julia wraca do domu pojawiąją się Miranda Otto (Eowina z Władcy pierścieni) i William Fichtner. Ona w tytułowej roli potomkini polskich emigrantów, wracającej do kraju przodków po zastaniu męża w łóżku z inną kobietą. Dramat obyczajowy, pokazywany w kinach i na festiwalach całego świata, kręcono m.in. na ul. Kopernika i Beethovena w Wałbrzychu.

Kolejna wspaniała architektura poniemiecka z filmową przeszłością i od lat niszczejąca. W latach 30. ubiegłego wieku Ludwig Moshamer zaprojektował imponujący gmach dla kina Capitol. Po zamianie Waldenburga w Wałbrzych przemianowane na kino Górnik, a jeszcze później funkcjonujące jako Górniczy Dom Kultury. Niezależnie od nazwy i właściciela, było to prawdziwie reprezentacyjne kino w centrum miasta i wielu mieszkańców do dziś pielęgnuje wspomnienia z zamkniętym 20 lat temu miejscem. Co jakiś czas pojawiają się też koncepcje przywrócenia Wałbrzychowi obiektu przy Alei Wyzwolenia 23, ale – tak jak spektakularny plan stworzenia Centrum Kultury im. Wałbrzyskich Górników – spalają panewce. Jedyne, co pozostaje, to mieć nadzieję na przywrócenie ważnego punktu na kulturalnej mapie miasta.

W 2007 r. premierę kinową zaliczył jeden z najbardziej bajkowych polskich filmów ostatnich lat. Sztuczki Andrzeja Jakimowskiego opowiadają o dwójce rodzeństwa: 6-letnim Stefku (w tej roli wałbrzyszanin Damian Ul, który do tej pory wystąpił w kilkunastu serialach i kilku filmach, m.in. w Pewnego razu w listopadzie Jakimowskiego) i 17-letniej Elce (Ewelina Walendziak, nagrodzona za tę rolę na festiwalu filmowym w Rabacie), uprawiającej tytułowe gry z losem. Szukają tą drogą małych radości w szarym życiu w obskurnej kamienicy. Jak łatwo się domyślić, za plenery posłużyły właśnie wałbrzyskie ulice. Rzecz działa się przede wszystkim w dzielnicy Podgórze, gdzie bohaterowie wielokrotnie spacerowali wzdłuż ul. Niepodległości, liczącej ponad 200 numerów i ciągnącej się przez 3,5 km!

Kolejny z głównych plenerowych bohaterów filmu Sztuczki. Reżyser przyznawał, że decyzja o zlokalizowaniu zdjęć przy ul. Niepodległości została podjęta dzięki obecności malowniczego wiaduktu kolejowego. Spektakularny obiekt regularnie powraca w kadrze, przechadzają się tędy młodzi bohaterowie fabuły Andrzeja Jakimowskiego. Często idą tędy na dworzec, by wypatrywać ojca, który przed laty opuścił rodzinę i Stefek nawet go nie pamięta. Co ciekawe, na filmową stację kolejową złożyły się dworce: Wałbrzych Główny, stacja w Oławie (ujęcia na peronie) i stacyjka w Janowicach Wielkich. Wiadukt kolejowy wcześniej pojawił się w serialu Strachy Stanisława Lenartowicza (1979).

Teren dawnej kopalni Thorez, zamkniętej w 1996 r., został poddany rewitalizacji i oddany po latach do użytku w nowej funkcji. Decyzja o utworzeniu w tym miejscu Muzeum Przemysłu i Techniki zapadła już w 1999 r., 15 lat później plan udało się ostatecznie urzeczywistnić. Dziś Stara Kopalnia pozostaje wizytówką transformacji Wałbrzycha, w jego obrębie działa kilka instytucji, a wśród nich Wałbrzyski Ośrodek Kultury. Właśnie przy ul. Wysockiego odbywa się też od 2018 r. Festiwal Reżyserii Filmowej, który przeniósł się tutaj z Głogowa i ściąga do miasta gwiazdy polskiego kina.

W latach 80. piłkarski Górnik Wałbrzych rywalizował z powodzeniem w pierwszej lidze, osiągając nawet tytuł mistrzów jesieni sezonu 1983/1984. Obecnie klub nie liczy się w rozgrywkach na najwyższym poziomie, opuścił też piękny stadion w dzielnicy Nowe Miasto. Futboliści porzucili tym sposobem pierwszy obiekt wałbrzyski, który wystąpił w polskim filmie. Chodzi o nowelę kolarską filmu Trzy starty, kończącą się wjazdem na stadion przy ul. Chopina. Filip Marczewski w Bez wstydu również skorzystał z boiska – Mateusz Kościukiewicz grał na nim w piłkę z kolegami.

Przenosiny ze wsi do miasta Marysi Kawczak stanowią duży szok dla 15-letniej bohaterki Panny Nikt. Szczególnie bolesne są spotkania szkolne z rówieśnikami. Nawet sam dojazd jest dla dziewczyny, dołączającej do klasy pod koniec letniego semestru, wyjątkowo uciążliwy. Codziennie tłucze się autobusem z Piaskowej Góry na Nowe Miasto. W placówce na jej osiedlu zabrakło już dla niej miejsca. Szkoła dla wielu jest źródłem trudnych wspomnień i poważnej rywalizacji między nastolatkami  – i takim właśnie placem boju jest podstawówka w filmie Andrzeja Wajdy. Zdjęcia realizowano w ówczesnej Szkole Podstawowej nr 22, dziś będącej częścią Zespołu Szkolno-Przedszkolnego nr 4.

Niegdysiejsza duma miasta aktualnie przyciąga tylko miłośników malowniczych ruin. W chwili otwarcia w marcu 1971 r. był największym hotelem na Dolnym Śląsku, zaopatrzonym w luksusy w postaci radia i telefonu w każdym z 284 pokoi. Ekstrawagancka – jak na czasy PRL-u – była też kuchnia, którą zachwalali nocujący tutaj nagminnie sportowcy, gwiazdy estrady i artyści. Wiele gwiazd świata filmu spędzało tutaj czas. Po Wałbrzychu krążą wspomnienia dotyczące pobytów Romana Wilhelmiego, Andrzeja Zaorskiego, Piotra Fronczewskiego, Bogusza Bilewskiego czy Jana Englerta. Tymczasem od 2004 r. wałbrzyska legenda pozostaje zamknięta i stopniowo niszczeje.

Centralny dworzec Wałbrzycha przypomina swoją budowę raczej pijalnię wód mineralnych niż stację kolejową. Oddany do użytku w 1853 r. obiekt stanowi jedną z wizytówek miasta. W 2017 r. pojawił się na srebrnym ekranie w drugiej serii Belfra. Nauczyciel Paweł Zawadzki, choć jedzie do pracy w szkole we Wrocławiu, wysiada na Dworcu Wałbrzych Miasto. Ot, taka prawda filmowa.

Wałbrzyski rodzynek kinowy. Jedyny w tej chwili obiekt, w którym swoje miejsce ma ambitne kino. Placówkę prowadzi instytucja kultury Dolnośląskie Centrum Filmowe (dawna Odra-Film) i trzeba przyznać, że w zderzeniu z bogatą historią filmową Wałbrzycha, który pod 1945 r. cieszył się kinem w każdej dzielnicy, aktualna sytuacja wypada skromnie. Oczywiście, czasy się zmieniły i znacznie częściej sięgamy po X Muzę w domach, ale pamięć o Górniku, Oazie, Piaskowej Górze, Polonii czy Zorzy, budzi u wielu nostalgię za minioną świetnością.