Anna Rumińska: Przestrzeń publiczna miast Dolnego Śląska – tendencje w aranżacjach

Dla niniejszych rozważań przydatna będzie definicja zawarta w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Wrocławia, które jako obszary przestrzeni publicznej (w liczbie mnogiej) wskazuje „[…] ważne place, ulice, skwery oraz parki przeznaczone dotychczas i w przyszłości w dużym stopniu dla pieszych, umożliwiające kontakty i uczestnictwo w wydarzeniach oficjalnych, kulturalnych,  komercyjnych, a także zapewniające dostęp do ważnych obiektów. […] Przyjęto, że przestrzenie publiczne stanowią ważny element większości typów zespołów urbanistycznych wspomagający lokalnie integrację społeczną”. W wielu opracowaniach przestrzeń publiczna jest jedynie tłem lub terytorium innych, ważniejszych zdarzeń, natomiast najważniejszym przedmiotem działań staje się ona przede wszystkim w działaniach projektowych, inwestycyjnych i animacyjnych. Przymiotnik „publiczny” oznacza tu, że w przestrzeni zachodzi – regularnie i stosunkowo często – bezpośredni kontakt między ludzkimi grupami. Mówimy też w tym wypadku o przestrzeni zbudowanej, tj. naznaczonej architektonicznymi wpływami człowieka, jako szczególnym rodzajem wpływu inżynierskiego.

Oleśnica / Fot. Anna Rumińska, Archiwum Slow Food Dolny Śląsk.

Przestrzeń publiczna to zatem „wszelkie nieobudowane tereny zdefiniowane kulturowo i naznaczone wpływem ludzi w formach wirtualnych (np. granicach administracyjnych, eterowych lub Internetowych) i fizycznych (np. obiektach i granicach architektonicznych), umożliwiające ich wzajemne relacje oraz dostępne ogólnie i fizycznie. W skrócie jest to otwarte i fizyczne otoczenie człowieka w środowisku architektonicznym”. Istotę dospołeczności (socjopetalism) przestrzeni publicznej podkreśla proksemika i współcześnie rozwijana ławkologia.

Na Dolnym Śląsku organizuje się od paru lat publiczne konkursy, których celem jest wybór „najpiękniejszej” lub „najbardziej przyjaznej” przestrzeni publicznej. Ich regulaminy nie precyzują, czym jest owa przestrzeń publiczna i jakie są kryteria tej waloryzacji. Więcej można się dowiedzieć z wyników: w edycji konkursu Przyjazna Przestrzeń Publiczna / Dolny Śląsk w roku 2011 nagrodę Grand Prix otrzymał projektant za realizację rozbudowy domu handlowego Renoma wraz z najbliższym otoczeniem. Wynik uzasadniono „twórczym dialogiem w strukturze miasta, finezją w kontynuacji wartości kulturowych, prostotą środków, dbałością o kontekst”. II nagrodę otrzymał projekt modernizacji pawilonu wystawowego z otoczeniem przy Hali Stulecia we Wrocławiu, tj. budynek obecnego Wrocławskiego Centrum Kongresowego. Innymi nagrodzonymi lub wyróżnionymi realizacjami były również budynki – tylko jeden projekt dotyczył stricte przestrzeni publicznej: Rynku w Jaworze i dostał on wyróżnienie.

Ulica św. Antoniego we Wrocławiu / Fot. Anna Rumińska, Archiwum Slow Food Dolny Śląsk.

W konkursie Przyjazna Przestrzeń Publiczna 2012 pierwszą nagrodę przyznano przestrzeni publicznej zamkniętej – pomieszczeniom wystawienniczym samorządowej instytucji kultury Muzeum Współczesnego Wrocław urządzonym w dawnym schronie przeciwlotniczym przy ul. Strzegomskiej.  Nagrody takie są więc przyznawane nie przestrzeni otwartej, jak by można było się spodziewać po definicji architektonicznej, lecz budynkom wraz z ich otoczeniem. W 2013 zmieniono najwidoczniej formułę i nagrodzono inne realizacje. Grand Prix zdobyło turystyczne zagospodarowanie zbiornika i terenu rekreacji w Starej Morawie, a wyróżnienie – zagospodarowanie terenu, tzw. „miejsca spotkań”, pomiędzy ulicami Św. Antoniego i Kazimierza Wielkiego we Wrocławiu. W kontraście do konkursów wrocławskich pozostają konkursy w innych województwach, np. na Najlepszą Przestrzeń Publiczną województwa śląskiego lub zachodniopomorskiego, gdzie zgłaszane są faktycznie projekty przestrzeni publicznej w rozumieniu ww. definicji (np. w województwie śląskim w 2013 roku celem konkursu była „promocja wysokiej jakości przestrzeni publicznych jako miejsc sprzyjających wzmacnianiu kontaktów społecznych”).

Od wojewódzkiego dochodzimy do konkursu ogólnopolskiego – Najlepsza Przestrzeń Publiczna w Polsce – zorganizowanego przez Towarzystwo Urbanistów Polskich w listopadzie 2013 r. Okazało się, że poprzez „przestrzeń publiczną” organizatorzy konkursu rozumieli „proces rewitalizacji” – to ciekawa interpretacja. Nagrody zdobyły więc rewitalizacje: miasta Busko-Zdrój, dwóch ważnych placów w Zamościu wraz z przyległymi ulicami, placu i ulicy w Bytowie, przestrzeni publicznej wśród zieleni w Celestynowie, zabytkowego parku w Szczecinku, a także modernizacja i estetyzacja wsi Rzeczenica.

Milicz / Fot. Anna Rumińska, Archiwum Slow Food Dolny Śląsk.

W dolnośląskich miejscowościach, poszczególnych osiedlach miast oraz we wsiach znajdziemy większość typowych miejskich urządzeń uspołeczniających przestrzeń publiczną: ławki, taborety, krzesła, fotele, postumenty, murki, skrzynie, krawężniki, parapety i odsadzki.. Wrocław próbuje wytyczać w tym zakresie pewnego rodzaju trendy, ale napotyka na ścianę lokalnego indywidualizmu. Wachlarz siedzisk zauważalnych w przestrzeni publicznej miast i wsi Dolnego Śląska wykracza mocno poza ofertę wrocławskiego Katalogu Mebli Miejskich. Po względem zakresu możliwości spędzania czasu na siedziskach miejskich, rozwiązania w małych miejscowościach stoją o wiele wyżej nad rozwiązaniami stosowanymi we Wrocławiu przez renomowanych architektów. O ile we Wrocławiu obowiązują skrajna estetyzacja i antyspołeczne rozwiązania, o tyle w mniejszych miastach i wsiach częste są rozwiązania do-społeczne, jak np. do-społeczne ławy okrężne w Kątach Wrocławskich vs. aspołeczne ławy blokowe koło ww. nagrodzonej Renomy.

Jelenia Góra / Fot. Anna Rumińska, Archiwum Slow Food Dolny Śląsk.

Animacja przestrzeni publicznej przebiega kilkutorowo, najczęściej w ramach następujących przedsięwzięć, które pociągają za sobą stosowną aranżację miejsc:

1. Systemowe działania jednostek gminnych

Są to wszelkiego rodzaju cykliczne festiwale i jarmarki, które obecnie na Dolnym Śląsku przebiegają często jednocześnie, co daje szansę wielu społecznościom na rekreację w ich miejscu zamieszkania bez konieczności przemieszczania się do najbliższego „większego miasta”.

2. Prywatne (np. deweloperskie) wydarzenia

Przy okazji otwarcia osiedli mieszkaniowych organizowane są czasami imprezy deweloperskie, ale wciąż jest to zbyt słaby trend. Deweloperzy nie doceniają siły rytuału powitania i zapoznania z sąsiadami. Nie szanują często zastanych mieszkańców i z siłą kombajnu wkraczają w ich przestrzeń. Dziwią się później, że nie zachodzi integracja.

3. Okazjonalne zdarzenia

W 2016 r. Wrocław stał się jednym, wielkim miejscem wydarzeń. Skala obchodów Europejskiej Stolicy Kultury jest tak wielka, że… dociera do niewielu, bowiem w przestrzeni publicznej miasta, jak również miast regionu, program ESK 2016 nie zaznacza się na tyle silnie, aby był uznany za trwałą zmianę. Przypadki inicjatyw osiedlowych są sporadyczne, ale dobre i to. W miastach i wsiach regionu organizuje się wydarzenia okazjonalnie, np. spektakle teatralne lub wystawy, a prym wiodą tutaj dzieci i młodzież, czasami seniorzy. Te niedoceniane imprezy mają ogromne znaczenie integrujące.

4. Akcje oddolne

Wiosną 2016 r. Wrocław został odwiedzony przez członków Stacji Wolimierz, którzy na zieleńcu (przypominającym raczej nieużytek) przy Biurze Festiwalowym IMPART (zarządcy ESK 2016) zorganizowali budowę altany wierzbowej. Był to dość niszowy projekt, który jednak odbił się szerszym echem w mediach społecznościowych. Oto grupa dolnośląskich mistyków i aktywistów postanowiła wnieść nową wartość w jeden z najbrzydszych placów miasta. Poziom zaniedbania tego miejsca położonego pomiędzy intensywnymi arteriami komunikacyjnymi, jak również odwieczny brak pomysłu na niego, pokazuje strategię wykorzystywania pozarządowych podmiotów do aranżacji stref niezagospodarowanych. Należy trzymać kciuki za powodzenie takich akcji i mieć też nadzieję, że takie inicjatywy będą realizowane w znacznie lepszych społecznie miejscach.

W efekcie takich działań powstają mniej lub bardziej prospołeczne miejsca. Dolny Śląsk obfituje w miasta, których rynki przeszły falę rewitalizacji, a wsie – falę inwestycji drogowych. Pozostały po nich nowe nawierzchnie i chodniki, czasami także nowe fasady kamieniczek wokół rynku. Są to podstawowe „urządzenia budowlane”, jakie realizuje się w przestrzeni publicznej, ponieważ po wielu latach zaniedbań w zakresie transportu publicznego były one w bardzo złym stanie – „brzydkie i przestarzałe”, jak je oceniają przechodnie, mieszkańcy i goście. Od przestrzeni publicznej oczekuje się bowiem, by była: ładna (czyli uznana za taką przez większość), dopasowana do otoczenia (czyli nieszokująca), czysta, jasna i bezpieczna. Dlatego główne inwestycje polegają na odnowie starej tkanki budowlanej. W ten sposób miasteczka i miasta Dolnego Śląska uzyskują całkowicie nowe oblicze, jakby przeszły swoiste odrodzenie. Fala estetyzacji ma tu wielkie znaczenie, bowiem po kilkudziesięciu latach izolacji, szarości i związków z nie zawsze mile widzianą przeszłością, mieszkańcy pragną uzyskać całkowicie nowy wymiar rzeczywistości – otoczenia fizycznego. W ten sposób pragną rozpocząć „życie miejscowości na nowo” – czy to poprzez odmalowane na nowo fasady, czy posadzki chodników i placów, czy może ławki i place zabaw.

Doskonałym źródłem prezentującym przemiany w aranżacji przestrzeni publicznej dolnośląskich miejscowości są pocztówki. Najstarsze niemieckie pocztówki wydawane w odcieniach szarości prezentują zwykle uroki zieleni i ławki ustawione wśród krzewów. XIX-wieczna maniera projektowania parków kazała ustawiać ławki dla potrzeb kontemplacji. Późniejsze pocztówki XIX-wieczne zaopatrzone są w opisowe pozdrowienia i czasami również szkice, służą bardziej informacji, np. o ośrodkach sanatoryjnych.

Dobromierz / Fot. Anna Rumińska, Archiwum Slow Food Dolny Śląsk.

Nie tylko rekreacyjna przestrzeń publiczna była tematem pocztówek, ale również militarna. Znane są pruskie pocztówki upamiętniające bitwę pod Dobromierzem w 1745 r., o czym pisze Krzysztof Widawski w pracy Turystyka kulturowa na Dolnym Śląsku. Miejsca pamięci były celem wycieczek krajoznawczych, które rozwijały się intensywnie już w XIX w.

Pocztówki z okresu PRL-u są zupełnie inne – służyły przede wszystkim propagandzie politycznej, więc albo prezentują najnowsze osiągnięcia technologii budowlanej (np. świeżo oddane do użytku bloki mieszkalne), albo pustkę urbanizacyjną, jako metaforyczny punkt wyjścia dla przemian społeczno-ekonomicznych (widoki miast). XX-wieczne pocztówki wydawane po transformacji z 1989 r. dokumentują mocno rozwiniętą i uczęszczaną przestrzeń publiczną miast – liczne ławki, murki, a przede wszystkim architekturę i środki publicznego transportu. Współczesne nam widokówki nawiązują formułą do tych najwcześniejszych – ich celem jest oddanie nastroju miasta, wywołanie u widza stosownych emocji – wszak współczesna reklama sprzedaje właśnie emocje, a nie produkty, a pocztówka jest formą reklamy miast.

                    Złotoryja / Fot. Anna Rumińska, Archiwum Slow Food Dolny Śląsk.

Anna Rumińska

O autorce – architektka, antropolożka kultury i biesiady, publicystka, konsultantka, kucharka, fotografka, właścicielka i liderka grupy eMSA Inicjatywa Edukacyjna oraz inicjatyw społecznych i kulinarnych, np. Chwastożercy, Splot Szewska, Hala Targowa Wrocław Reaktywacja, Solpol Pop House. Członkini Slow Food International, propagatorka ruchu slow na Dolnym Śląsku, liderka convivium Slow Food Dolny Śląsk. Stypendystka Uniwersytetu Wrocławskiego, stypendystka Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, członkini Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Pionierka pozaformalnej edukacji architektonicznej w Polsce, zajmuje się edukacją kulinarną, kulturową, promocją nieuprawnych (dzikich) roślin jadalnych, aktywizacją przestrzeni publicznej, politykami targowymi miast i wsi, uniwersalnym dizajnem, placemakingiem (miejscotwórstwem). Rozwija ławkologię i antropologię przestrzeni publicznej. Z pochodzenia wrocławianka.

Bibliografia:

1. B. Baranowski, Ludzie gościńca w XVII-XVIII w., Łódź 1986.
2. P. Duma, H. Rutka, D. Wojtucki, Odkrycie pozostałości szubienicy w Jeleniej Górze, „Pomniki dawnego prawa”, z. 18/2012.
3. B. Fatyga, W. Kuligowski, Wstęp – o przyjętej koncepcji kultury w kulturoznawczej perspektywie badawczej, w: Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej, on-line: http://www.kongreskultury.pl/title,pid,358.html.
4. J. Gehl, Public space, public life: Copenhagen, Kopenhaga 2004.
5. J. Gehl, Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych, Kraków 2009.
6. J. Gilewska-Dubis, Życie codzienne mieszczan wrocławskich w dobie średniowiecza, Wrocław 2000.
7. J. Grębowiec, Inskrypcje w przestrzeni otwartej Wrocławia, Wrocław 2008.
8. E. Hall, Ukryty wymiar, Warszawa 2008.
9. D. Harvey, Bunt miast, Warszawa 2012.
10. Ch. Jencks, Ruch nowoczesny w architekturze, Warszawa 1987.
11. P. Kowalski, Leksykon znaki świata omen przesąd znaczenie, Warszawa 1998.
12. K. Majer, Socjologia i przestrzeń miejska, Warszawa 2010.
13. S. Mierzwa, Dolny Śląsk na starych pocztówkach, Łódź 2006.
14. Między estetyzacją a emancypacją. Praktyki artystyczne w przestrzenie publicznej, pod red. D. Koczanowicz, M. Skrzeczkowskiego, Wrocław 2010.
15. J. Pallasmaa, Oczy skóry, Kraków 2012.
16. A. Rumińska, Mieszczuch kontra miastowy, „Autoportret”, nr 2/2013.
17. A. Rumińska, Antropologia podwórka, w: Rewitalizacja podwórek, pod red. W. Jarczewskiego, M. Huculaka, K. Janasa, Kraków 2013.
18. A. Rumińska, Wstęp do ławkologii, w: Rewitalizacja podwórek, pod red. W. Jarczewskiego, M. Huculaka, K. Janasa, Kraków 2013.
19. A. Rumińska, Przestrzeń publiczna. Wstęp, w: Przestrzeń publiczna Wrocławia, pod red. D. Dziubińskiego, Wrocław 2014.
20. Regulamin konkursu „Piękna Wieś Dolnośląska”, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 2013.
21. F. Sitte, The Birth of Modern City Planning, Dover 2006.
22. R. Sulima, Antropologia codzienności, Kraków 2000.
23. Y-F. Tuan, Przestrzeń i miejsce, Warszawa 1987.
24. F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Lwów-Warszawa 1934.
25. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Wrocławia, on-line: http://geoportal.wroclaw.pl, w: http://geoportal.wroclaw.pl/www/mapa-studium.shtml, dostęp: 10.03.2014.
26. Strategia – Wrocław w perspektywie 2020 plus, pod red. R. Galara, G. Romana, J. Waszkiewicza, Wrocław 2009.