Anna Mrozowicka: Sklepy wielkopowierzchniowe i sieci handlowe na Dolnym Śląsku od XIX wieku do współczesności

Województwo dolnośląskie należy do regionów z dużą liczbą wielkopowierzchniowych obiektów handlowych. Wskaźnik ich dostępności wynosi osiem tysięcy sto trzydzieści jeden osób na jedną placówkę handlu wielkopowierzchniowego, co daje piąte miejsce w kraju, zaraz po województwie lubuskim, zachodniopomorskim, opolskim i kujawsko-pomorskim. W regionie widać wyraźne różnice w rozmieszczeniu obiektów handlowych. Najwięcej znajduje się w miastach z prawami powiatu, takich jak Legnica, Zielona Góra oraz w powiatach zachodnich: zgorzeleckim, bolesławieckim i lubańskim i pas powiatów od głogowskiego przez polkowicki i lubiński po wołowski. Duże zagęszczenie sklepów wielkopowierzchniowych przy zachodniej granicy wynika z faktu, że korzystają z nich także klienci z Niemiec.

We Wrocławiu od średniowiecza do połowy XX wieku ważnymi obiektami handlowymi były drewniane budy kramarskie, stojące wolno bądź dobudowywane do parterów kamienic. Najstarsze z nich, stojące w Rynku, wzmiankowane były w 1417 roku. Na początku XIX wieku największe powierzchnie handlowe w stolicy Dolnego Śląska ograniczały się do trzech placów targowych: Rynek, Plac Solny i Nowy Targ. Najważniejszymi obiektami handlowymi były stojące przy Ratuszu Sukiennice, które stanowiły rodzaj domu handlowego, co dobrze oddaje ich niemiecka nazwa Kaufhaus. Sukiennice oraz grupy bud i kramów, usytuowane na innych placach handlowych, gwarantowały kupcom i cechom monopol.

W latach 1821–1825 średniowieczne wrocławskie sukiennice zastąpiono ciągiem kamienic zaprojektowanych przez Heinricha Tschecha. Partery wszystkich budynków wyposażono w wejścia do sklepów i witryny.

Również w innych, większych dolnośląskich miastach, sukiennice zlokalizowane zawsze koło ratusza stanowiły już od średniowiecza największe obiekty handlowe. W Jaworze taką funkcję pełniły do 1799 roku, kiedy zostały przebudowane. W Głogowie odkryto szczątki sukiennic pochodzących już z XIII wieku, gdzie kupcy handlowali suknem i płótnem.

Początki powstawania domów handlowych w regionie dolnośląskim sięgają XIX wieku Należały one wówczas do bogatych rodzin kupieckich i mieściły się w okazałych budynkach zaprojektowanych przez znanych architektów specjalnie w tym celu. W samym Wrocławiu można wymienić kilka takich monumentalnych budowli. Należy do nich kamienica Stara Giełda, którą w latach 1822–1824 zbudowało stowarzyszenie chrześcijańskich kupców. Została zaprojektowana w stylu klasycystycznym i pełniła funkcję siedziby tego stowarzyszenia.

Dom handlowy Feniks wzniesiony w 1904 roku dla spółki braci Barasch był największym domem towarowym w mieście. W noc kryształową z 9/10 listopada 1938 roku jako jedyny z domów handlowych uniknął pogromu, gdyż wcześniej, ze względu na wartość nagromadzonych towarów, budynek wykupiono przymusowo za bezcen i przekazano Niemcom. Przebudowany po 1945 roku nie ma już wielu charakterystycznych secesyjnych detali. Również w 1904 roku zbudowano neorenesansowy, dwuszczytowy, ozdobiony brązową statuetką Merkurego gmach – dom towarowy Louis Levy Jroku. Nazwę tę nadano na cześć znanego wówczas producenta odzieży damskiej (wschodnia pierzeja Rynku nr 39/40). Na ulicy Świdnickiej – głównej handlowej ulicy Śródmieścia mieścił się Dom Handlowy Hennes & Mauritz, a przed 1945 roku Singer Haus – później zbudowany w 1897 roku DH Merkury, który dzięki żeliwnej konstrukcji oparł się pożarowi w 1945 roku., a ostatnio został zmodernizowany.

Dawny dom handlowy M. Gerstela we Wrocławiu, zbudowany w 1906 roku według projektu Alexa Wedemanna, dziś mieści na parterze sklepy z ubraniami, a lokale na wyższych poziomach wynajmowane są przez prywatne firmy. Były dom handlowy Schottländerów zbudowany został w 1911 roku według projektu Paula i Richarda Ehrlichów. Elewacja z czerwonego piaskowca ozdobiona jest reliefami tematycznie nawiązującymi do handlowych funkcji budynku: statki, nimfy, rogi obfitości, a także dwie figury Merkurego i robotnika, symbole wytwórczości i handlu.

Na przełomie XIX i XX wieku kamienice na wrocławskim Rynku przekształcano na domy towarowe – w samej pierzei zachodniej było ich dwanaście. Renesansowy dom Pod Złotą Koroną został przebudowany w 1905 roku na secesyjny dom towarowy. Pod Złotym Pucharem (Rynek 27) to zrekonstruowany w 1958 roku wczesnomodernistyczny dom towarowy autorstwa Karla Grossera. Kamienice nr 48, 49, 50 to domy towarowe powstałe w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku Autorzy tych projektów – architekci z biura Schlesinger & Benedict oraz Richard i Paul Ehrlichowie – starali się podkreślić związek nowych właścicieli, najczęściej żydowskiego pochodzenia, tych nowoczesnych jak na tamte czasy domów handlowych z dawnym miejskim patrycjatem.

Galera Centrum Renoma, zbudowana jako dom handlowy w latach 1928–30, zaprojektowana przez Hermanna Dernburga, reprezentowała nurt modernistyczny w architekturze Wrocławia. Był to wówczas największy na Śląsku nowoczesny dom handlowy, należący do firmy Wertheim (później AVAG), podziwiany za pierwsze ruchome schody na Śląsku i ogromne szklane witryny. Budynek został spalony w 1945 roku, po trzech latach odbudowany, znany wówczas jako PDT – Powszechny Dom Towarowy (potem sieci Domy Towarowe „Centrum”). W 2009 roku obiekt został powiększony, przez co jest największym budynkiem handlowym w Śródmieściu. Wertheimowie, którzy w całej Europie mieli wiele podobnych obiektów, postawili na nowoczesność i wielkość. Aby zbudować nowy sklep przy ul. Świdnickiej 40, trzeba było wyczyścić ponad sześć tysięcy metrów kwadratowych i wyburzyć hotel Residennz i aż dwanaście XIX-wiecznych kamienic. Z końcem 2012 roku nowym właścicielem Domu Handlowego Renoma została Spółka Griffin Group. Dom Handlowy „Podwale”, dawniej Dom Handlowy Schneidera zbudowany został w 1897 roku, w 1900 roku przebudowany według projektu K. Grossera, a w 1907 roku dobudowano kolejne skrzydło według projektów berlińskich architektów J. Hönigera i J. Sedelmeiera. Neomodernistyczny Dom Handlowy Solpol, zbudowany w latach 1991–93 według projektu wrocławskiego architekta Wojciecha Jarząbka i zespół studia Ar 5, był najnowocześniejszym domem handlowym we Wrocławiu. Obecnie jest zamknięty i przeznaczony do likwidacji.

W drugim co do wielkości mieście na Dolnym Śląsku – Legnicy – pod koniec XIX również powstawały sklepy wielkopowierzchniowe. W 1810 roku zlikwidowano ławy handlowe. W 1897 roku właściciele kamienicy w Rynku pod numerem 33 rozpoczęli jej przebudowę z przeznaczeniem na działalność handlową. Likwidując pierwotne podziały okienne, przekształcili fasadę w jedno wielkie, zamknięte wielkim łukiem okno wystawowe, podzielone jedynie poziomymi pasami umieszczonymi na wysokości stropów poszczególnych kondygnacji. Fundatorem i założycielem tego najnowocześniejszego wówczas w mieście domu handlowego była firma Joseph Cohn & Co., która w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku znalazła się w rękach Georga, Siegfrieda i Franza Pinoff. Obiektowi nadano miano „Concordia”, a jego otwarcie nastąpiło 28 marca 1898 roku. Był to pierwszy w mieście budynek, który w całości przeznaczony został na potrzeby handlowe. Miał on układ galeriowy, a cztery kondygnacje połączone były klatką schodową. Poza tym w Concordii zamontowano pierwszą w Legnicy windę osobową. W 1090 roku nastąpiła rozbudowa domu handlowego poprzez wykup sąsiedniego budynku pod nr 34. Concordia oferowała swoim klientom odzież, dodatki krawieckie, materiały obiciowe, pościel, trykotaże, pończochy, rękawiczki, ubrania, dywany, firanki, wykładziny podłogowe, a także zabawki i urządzenia do kuchni i domu. Concordia istniała jeszcze w latach dwudziestych XX wieku

Wcześniej, w 1879 roku, w Legnicy został założony mniejszy dom handlowy Moritza Guttfelda i znajdował się w Rynku pod numerem 20/21. Od 1890 roku działał dom handlowy J. Stargart & Co., którego właścicielem był Hermann Lagro. Znajdował się przy Ring 25 (Rynek). Jego działalność nie trwała dłużej niż do 1905 roku. Wtedy już w tym miejscu mieściła się siedziba spółki komandytowej Max Tack, której właścicielem był kupiec David Silbermann.

Jeden z właścicieli wspomnianej już firmy Joseph Cohn & Co – Georg Pinoff założył 1868 roku. w Jeleniej Górze przy ul. Długiej sklep, który stał się dużym domem handlowym. Składające się na niego dwa budynki zostały przebudowane w 1894 roku. Dwie dolne kondygnacje były przeznaczone pod handel, a dwie górne na mieszkania. Sklep przy ulicy Długiej funkcjonował tak do 1993 roku. W 1993 roku w wyniku konkursu ogłoszonego przez ówczesny Zarząd Miasta wyłoniono projektantów, którzy mieli zaprojektować przebudowę budynku w całości przeznaczonego pod handel. W 1997 roku powstał nowoczesny dom towarowy z windami, schodami ruchomymi i pionem biurowym. Balkony narożne od strony rynku otrzymały szklaną obudowę, aby chronić secesyjne ornamenty. Wewnątrz zachowało się wiele elementów secesyjnych.

W monografiach pozostałych dolnośląskich miast trudno znaleźć wzmianki i działalności domów wielkopowierzchniowych na przełomie XIX i XX wieku Prawdopodobnie w mniejszych miastach ich wówczas jeszcze nie było. Jedynie w monografii miasta Strzegom pojawiła się informacja, że w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku niezadowoleniu kupców istniały już w Strzegomiu „domy towarowe”, oznaczone jednak przez autora cudzysłowem. Miały się one mieścić przy Rynku 13 i przy Dąbrowskiego 11.

Nacisk na rozwój sklepów wielkopowierzchniowych, nawet w małych miastach, zaczęto kłaść dopiero w epoce PRL. Zasłużyła się w tym głównie Polska Spółdzielnia Spożywców PSS. W Bolesławcu już w 1947 roku otworzono Państwowy Dom Towarowy PDT.

Ogółem w 1965 roku w województwie wrocławskim działały sześćset pięćdziesiąt trzy sklepy samoobsługowe, z tego w samym Wrocławiu  sto czterdzieści osiem.

W 1971 roku w Lubinie przekazano do użytku pierwszy na Dolnym Śląsku pawilon handlowy typu kaufhalle, wzniesiony na stalowych elementach produkcji NRD.

W Oleśnicy w 1973 roku następcy PSS – WSS otworzyli w Rynku duży obiekt handlowy „Centrum” oraz pawilon wielobranżowy przy ul. Ptasiej.

W 1977 roku w Strzegomiu został oddany do użytku wielobranżowy sklep „Kłos”, usytuowany w centrum miasta. Inwestorem był GS Samopomoc Chłopska. Sklep ten działa po dziś dzień.

Również w Środzie Śląskiej, gdy w połowie lat siedemdziesiątych sytuacja aprowizacyjna poprawiła się, oddano do użytku Wiejski Dom Handlowy (Środa należała wówczas do terenów wiejskich) oraz otwarto pierwsze Delikatesy.

Obecnie pod względem liczebności sklepów wielkopowierzchniowych województwo dolnośląskie zajmuje czwartą pozycję w kraju po województwach: śląskim, mazowieckim i wielkopolskim. Natomiast jeśli brać pod uwagę liczebność sklepów o największej powierzchni sprzedażowej powyżej 2000 metrów kwadratowych, dolnośląskie zajmuje trzecie miejsce po mazowieckim i śląskim, a przed wielkopolskim.

We Wrocławiu i w jego strefie podmiejskiej zlokalizowane są wielkie sieci handlowe. Tylko niektóre mają swoje siedziby w centrum, na przykład otwarte w 2000 roku Centrum Handlowe Carrefour na alei generała Józefa Hallera czy otwarta w 2001 roku Galeria Dominikańska przy placu Dominikańskim bądź E. Leclerc na ulicy Zakładowej. Wielkie sieci handlowe w centrum są zagrożeniem dla mniejszych firm handlowo-usługowych, które nie mogą sprostać konkurencji. W 2004 roku na Bielanach Wrocławskich powstała IKEA, a rok wcześniej Auchan, które dbając o swoich klientów, zapewniały im darmowy transport na zakupy (na rogatkach miasta, w węźle komunikacyjnym autostrady A4 i dróg krajowych nr 5 i 8).

Wrocław to jeden z największych w kraju ośrodków handlowych. Obecnie znajduje się tu wiele galerii handlowych: wspomniana wyżej Galeria Dominikańska, Borek, Arkady Wrocławskie u zbiegu ulic Powstańców Śląskich i Swobodnej, Pasaż Grunwaldzki przy Rondzie Reagana, Korona, Magnolia Park przy ulicy Legnickiej, hipermarkety: Astra, Auchan, Carrefour, Castorama, Decathlon, Elektro World, Ferio, IKEA, Kaufland, E. Leclerc, Macro Cash & Carry, Marino, Media Markt, Obi, Outlet Factory, Practiker, Real, Tesco i inne. Jednocześnie zamykane są targowiska stałe. W 2000 roku było ich na terenie Wrocławia osiemnaście, a w 2003 roku już tylko piętnaście. Ostatnio zlikwidowano jedno z największych targowisk w mieście – plac przy ul. Zielińskiego.

Wielkopowierzchniowe sieci handlowe stały się konkurencją dla małych sklepów na rynku lokalnym i spowodowały, że te zaczęły się łączyć w układy sieciowe, np. Stokrotka, POLOmarket. Rozwojowi sieci handlowych w Polsce sprzyja wielkość polskiego rynku detalicznego, która ciągle rośnie.

W Legnicy, gdzie w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych doszło do wyprzedaży całego majątku Legnickiej Spółdzielni Spożywców „Społem” i punktów sprzedaży upadłych Zakładów Mięsnych, większość mniejszych sklepów weszła w skład ogólnopolskich, takich jak np. ABC, Lewiatan, Żabka, Polomarket, Piotr i Paweł bądź lokalnych sieci handlowych. Podobnie stało się ze wszystkimi dawnymi supersamami, w których znajdują się obecnie sieci Biedronka, Intermarché, Mercus (sieć handlowa KGHM) i Tesco (pod marką Savia). Nowe obiekty średniopowierzchniowe postawiły w Legnicy: Biedronka – osiem sklepów, Lidl – dwa sklepy, Netto – jeden i Aldi – jeden. Pierwszy hipermarket powstał w mieście w 1997 roku, wybudowały się: Auchan, Carrefour, Kaufland, Real. Z marketów specjalistycznych w Legnicy powstały: Castorama, Media Markt, Leroy Merlin, Media Expert, Neonet, Jysk, Empik, Avans, Komfort, RTV Euro AGD, Decathlon oraz Mercus. W mieście istnieją również trzy galerie handlowe – Galeria Piastów (centrum handlowo-rozrywkowe), Galeria Gwarna, Galeria Gwiezdna (Mercus) oraz mające charakter galerii Centrum Handlowe Ferio i Centrum Handlowe Stop Shop.

W Wałbrzychu znajduje się centrum handlowe Galeria Auchan, w którym mieści się około pięćdziesięciu sklepów, a także centrum handlowe Galeria Victoria, gdzie  jest około dwustu pięćdziesięciu punktów sprzedaży detalicznej oraz park handlowy i Cinema City. Oprócz tego w mieście znajdują się centra handlowe „Centrum OK”, Real, Kaufland, Obi, Castorama, Makro i Tesco.

W czwartym co do wielkości mieście Dolnego Śląska – Jeleniej Górze – funkcjonują trzy galerie handlowe: Galeria Karkonoska, Dom Handlowy oraz Pasaż Grodzki. W niedługim czasie będzie także uruchomiona Galeria Sudecka w dzielnicy Zabobrze, w miejscu działającego od ponad trzynastu lat CH Echo. To pierwsze w regionie Jeleniej Góry nowoczesne centrum handlowo-rozrywkowe. Zaplanowano tu sto sklepów, restauracji i punktów usługowych oraz siedmiosalowe kino Helios z częścią kawowo-barową. W Galerii Sudeckiej zaprojektowano czterdzieści pięć tysięcy metrów kwadratowych powierzchni handlowej. W mieście znajdują się też hipermarket Kaufland, Pasaż Tesco i Pasaż Meteoroku.

Anna Mrozowicka

Bibliografia:

1. „Bolesławiec. Zarys monografii miasta”, red. T. Bugaj, Wrocław 2009.

2. P. Brezdeń, wieku Spallek, „Przestrzenne zróżnicowanie wielkopowierzchniowych sieci handlowych w województwie dolnośląskim i jego uwarunkowania”, [w:] Przedsiębiorczość w warunkach integracji europejskiej, red. Z. Zioło i T. Rachwała, Warszawa – Kraków, Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 6.

2. J. Czerwiński, „Wrocław. Przewodnik turystyczny”, Wrocław 1997.

3. R. Eysymontt, L. Ziątkowski, S. Klimek, „Wrocław przewodnik”, Wrocław 2009.

4. J. Janiszewska, „Zmiany w strukturze funkcjonalno-przestrzennej Wrocławia w latach 2000–2004”, [w:] „Sytuacja i rola wielkiego miasta w procesie transformacji. Studium porównawcze rozwoju ekonomicznego i procesów społecznych na przykładzie Wrocławia i Lipska”, red. Z. Kurcz, Z. Morawski, Wrocław 2009, s. 63–68.

5. K. Kirschke, „Fasady wrocławskich obiektów komercyjnych z lat 1809–1930”, Wrocław 2005.

6. K. Kowalska, „Rozwój polskich sieci detalicznych jako sposób ograniczania siły rynkowej międzynarodowych korporacji handlowych”, Warszawa 2012.

7. T. Kulak, „Wrocław. Przewodnik turystyczny”, Wrocław 2006.

8. Romuald Łuczyński, „Chronologia dziejów Dolnego Śląska”, Wrocław 2006.

9. „Oleśnica. Monografia miasta, red. S. Michalkiewicz, Wrocław 1981.

10. „Strzegom. Zarys monografii miasta”, red. K. Matwijewska, Strzegom 1998.

11. „Środa Śląska. Dzieje i historia miasta”, red. R. Żerelik, Wrocław 2006.

12. wwwiekuliegnitz.pl, data dostępu: 20 września 2016.